Trudno wyobrazić sobie Boże Narodzenie bez związanych z nim tradycji. Należą do nich jasełka, pasterka, oczekiwanie na pierwszą gwiazdkę, śpiewanie kolęd i pozostawianie wolnego miejsca przy wigilijnym stole. Do ważnych elementów świąt w Polsce należą także tradycyjne wigilijne potrawy. W innych krajach nie istnieją jednak tak bogate zwyczaje wigilijne. Z pewnością warto poznać pochodzenie, znaczenie i symbolikę bożonarodzeniowych zwyczajów.
Jasełka
Niektóre tradycje bożonarodzeniowe na świecie pokrywają się z Polskimi. Jasełka pochodzą ze średniowiecznego dramatu, znanego w całej Europie. Średniowieczne przedstawienia teatralne odbywały się początkowo głównie w kościołach. Typowe dla ich treści było symboliczne przedstawienie ludzkich zalet i wad, a także podstawowych problemów życiowych, związanych z cyklem narodzin i śmierci. Jasełka znane są więc nie tylko w Polsce – w niektórych krajach są to jednak przedstawienia lalkowe. Współcześnie Jasełek przedstawia sceny związane z narodzinami Jezusa, w tym wizytę pasterzy, Trzech Króli i aniołów. Podobny charakter mają w łączone są kolędy polskie scenki dramatyczne odgrywane przez wędrownych kolędników, a także pełne symbolizmu i ludowego kolorytu tradycyjne szopki bożonarodzeniowe.
Wigilia
„Wigilia” to każdy dzień poprzedzający jakieś święto, właściwa nazwa dnia poprzedzającego Boże Narodzenie to „Wigilia Bożego Narodzenia”. Inną wigilią jest np. Sobótka poprzedzająca dzień świętego Jana. Skrótowe określenie jest jednak powszechnie przyjęte. Dawniej mówiono także „Wilia” lub „Wilija”. W tradycji polskiej zwyczaje wigilijne są bogatsze, niż zwyczaje związane z właściwym Bożym Narodzeniem. Obejmują wystawną (często złożoną z 12 dań), ale pozbawioną potraw mięsnych wieczerzę wigilijną, poprzedzoną oczekiwaniem na pierwszą gwiazdkę. W odróżnieniu od innych krajów, w Polsce to właśnie w Wigilię, nie w samo Boże Narodzenie rozdaje się prezenty.
Pierwsza Gwiazdka
Wyczekiwanie na pierwszą gwiazdkę w dzień Wigilii to zwyczaj wyłącznie polski. W chwili pojawienia się pierwszej gwiazdy na niebie rozpoczyna się wieczerza wigilijna. Jest to przy tym stary obyczaj, znany głównie na wsi polskiej już na początku XIX wieku. Geneza czekania na pierwszą gwiazdkę wiąże się oczywiście z biblijną Gwiazdą Betlejemską. W Ewangelii według św. Mateusza Gwiazda Betlejemska prowadziła magów, znanych popularnie jako „Trzej Królowie”, do Betlejem – miasta urodzenia Jezusa. Dawniej pierwszej gwiazdy wypatrywali zbiorowo wszyscy mieszkańcy wsi – dzisiaj czynią to przede wszystkim niecierpliwie czekające na prezenty dzieci. To samo pochodzenie ma dekoracyjna gwiazda wieńcząca czubek choinki.
Łamanie się opłatkiem
Nie wszyscy wiedzą, że zwyczaj łamania się opłatkiem znany jest wyłącznie w Polsce (zawędrował wprawdzie z Polski także na niektóre obszary Litwy, Słowacji i Białorusi). Opłatki wykonuje się z tych samych składników i w ten sam sposób, co komunikanty – nawiązują one właśnie do Hostii, która w czasie Mszy według wiary katolickiej przeistacza się w prawdziwe ciało Chrystusa. Łamanie się opłatkiem wiąże się jednak nie tylko z religią – to także obyczaj symbolizujący jedność rodziny. Dawniej kojarzono go także z bogactwem, dostatkiem i obfitością. Każdy gospodarz łamał się opłatkiem ze zwierzętami nie tylko dlatego, by wyrazić swoje przywiązanie do nich, ale też dlatego, by przynosiły mu one dochód w przyszłym roku. Niegdyś opłatki spożywano z miodem, a nawet z czosnkiem. Dziś obyczaj ten zanikł w Polsce, zachował się jednak w słowackich górach.
Wolne miejsce przy stole
Symbole Bożego Narodzenia i ich znaczenie często zmieniały się w czasie. Zwyczaj zostawiania wolnego miejsca przy stole kojarzymy dziś z wizytą nieoczekiwanego gościa. Jest to symbol konieczności niesienia pomocy osobom samotnym i ubogim, które mogłyby pojawić się przy naszych wigiyoulijnych stołach. Pochodzenie i pierwotne znaczenie tego zwyczaju jest jednak całkiem inne. Wiąże się on z pogańskimi obrzędami słowiańskimi na cześć zmarłych. Według wierzeń Słowian, dusze ich zmarłych przodków odwiedzały dom w przesilenie zimowe (a więc w dzień bliski czasowo Wigilii), zasiadając przy wspólnym stole i spożywając pozostawione im potrawy.
Tradycyjne potrawy (12 potraw)
Tradycje bożonarodzeniowe w Polsce wiążą się najczęściej z wieczerzą wigilijną, w tym z charakterystycznymi potrawami. Wszystkie potrawy wigilijne muszą być według tradycji postne – nie zawierają mięsa i tłuszczów zwierzęcych. Jeszcze kilkadziesiąt lat temu w wielu regionach wiejskich w Wigilię jadano bardzo skromnie. Bogactwo tradycyjnych potraw wigilijnych wiąże się więc nie z kulturą ludową, ale z tradycjami szlachty polskiej. Dopiero w XIX wieku wystawne wieczerze wigilijne upowszechniły się wśród chłopów i mieszczan. Przykładem może być obyczaj podawania aż 12 potraw, co nawiązywać ma do 12 apostołów.
Ciekawym faktem jest to, że w różnych regionach kraju podaje się różne zupy: są to barszcz czerwony z uszkami, zupa migdałowa, zupa rybna lub zupa grzybowa. Większość potraw wigilijnych we wszystkich regionach opiera się na maku (np. kluski z makiem, kutia, makiełki), grzybach, kiszonej kapuście, rybach, suszonych owocach oraz orzechach i migdałach. Niektóre potrawy, np. kulebiak, przywędrowały do Polski z Białorusi i Ukrainy. Wiele rodzajów słodyczy i ciasteczek pochodzi natomiast z Niemiec – pochodzące z Niemiec pierniki i marcepany wytwarza się w Polsce już od końca średniowiecza. Najsłynniejsza dawniej polska potrawa wigilijna, karp w szarym sosie polskim (z karmelem, migdałami i kruszonym piernikiem) jest dziś niemal zapomniana.
Post ścisły
Podobnie jak w innych krajach katolickich, w niektórych okresach kalendarza liturgicznego dorosłych, zdrowych wierzących katolików obowiązuje post. Może to być post ilościowy, czyli ograniczenie ilości spożywanych pokarmów, lub post jakościowy, czyli zakaz jedzenia mięsa. Oba te rodzaje postu stosowane jednocześnie określa się jako „post ścisły”. Dawniej obowiązywał on w Środę Popielcową, wszystkie piątki Wielkiego Postu (w pozostałe piątki obowiązkowy był tylko post jakościowy) oraz w Wigilię Bożego Narodzenia. Dziś post ścisły nie obowiązuje już w Wigilię, a kilka lat temu w prawie kościelnym zniesiono nawet obowiązek postu jakościowego w ten dzień. To, że w Wigilię nie jemy mięsa, nie jest więc już obowiązkiem religijnym, ale tylko podtrzymywanym dla zachowania tradycji zwyczajem.
Choinka
Zwyczaj dekorowania choinek pochodzi z Niemiec. W XIX wieku rozpowszechnił się na całym świecie – w Polsce znany był jednak początkowo wyłącznie w miastach. Na wsi bardziej popularne były przypominające choinki stroiki i podłaźniczki. Podłaźniczka to wieszana pod sufitem dekorowana gałąź z drzewa iglastego. Stosunkowo późny jest także obyczaj chowania prezentów pod choinką.
Prezenty (św. Mikołaj)
Jeszcze w XIX wieku rozdawano w Boże Narodzenie tylko skromne, wykonane ręcznie prezenty, np. drewniane zabawki i ubrania. Już wtedy z prezentami wiązały się głównie zwyczaje bożonarodzeniowe dla dzieci. Komercjalizacja Świąt Bożego Narodzenia wiąże się z rozwojem przemysłu i handlu w XIX wieku – szybko rozwijał się wtedy także przemysł zabawkarski. W Niemczech, Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii modne stały się kosztowne lalki, które dawano w prezencie dziewczynkom. W niektórych krajach, w tym w dawnej Polsce, prezenty bożonarodzeniowe były rzadkością: rozdawano je raczej w Mikołajki i w Nowy Rok. Identyfikacja świętego Mikołaja z Bożym Narodzeniem jest więc późnym zjawiskiem. Do dziś w wielu regionach Polski rozdający prezenty święty Mikołaj jest nieznany: zastępuje go aniołek lub gwiazdor.
Pasterka
Pasterka to uroczysta Msza Święta celebrowana o północy – z 24 na 25 grudnia. Odprawia się ją tak wcześnie (jako pierwszą mszę bożonarodzeniową), aby upamiętnić pasterzy, którzy jako pierwsi oddali pokłon Dzieciątku Jezus. Właśnie z pasterzami wiąże się nazwa pasterki. Pasterkę odprawia się we wszystkich kościołach katolickich. Zwyczaj ten pochodzi z Jerozolimy, dziś szczególnie uroczyste pasterki odprawia się w Jerozolimie i w Rzymie.
Śpiewanie kolęd
Bożonarodzeniowe, a także niektóre adwentowe pieśni określa się jako kolędy i pastorałki. Kolędy mają charakter uroczystych pieśni religijnych (np. „Bóg się rodzi”), pastorałki to swobodne, ale pełne emocji pieśni ludowe (np. „Lulajże, Jezuniu„). Najpiękniejsze polskie kolędy to często w rzeczywistości pastorałki – tradycja nie pozwala na wykonywanie ich w kościołach w czasie Mszy, jest to jednak możliwe w innych sytuacjach. Kolędy znane są także w innych krajach – tak np. najpiękniejsze kolędy po angielsku to podniosła pieśń „Coventry Carol” („Lullay, Thou Tiny Little Child”) i radosna kolęda „Joy To The World”. Na całym świecie kolędy stanowią zresztą najpopularniejsze piosenki religijne: szczególnie znaną jest pochodząca z Austrii „Cicha noc”.
